Nghệ thuật Gấp giấy khởi nguồn từ Trung Hoa, dân tộc phát minh ra giấy, sau đó được phổ biến rộng khắp ở Nhật Bản, được hoàn thiện và đã trở thành nghệ thuật dân gian đặc trưng của người Nhật. Như nhiều dân tộc khác, người Việt Nam khéo léo, yêu tự nhiên và giàu sức sáng tạo, chắc chắn cũng có Nghệ thuật Gấp giấy đặc sắc của riêng mình.
1. Vài nét chung về Nghệ thuật Gấp giấy
Nghệ thuật Gấp giấy khởi nguồn từ Trung Hoa, dân tộc phát minh ra giấy, sau đó được phổ biến rộng khắp ở Nhật Bản, được hoàn thiện và đã trở thành nghệ thuật dân gian đặc trưng của người Nhật. Vì vậy, từ "Gấp giấy" tiếng Nhật là "ORIGAMI" thường được hiểu là Nghệ thuật Gấp giấy.
Thế kỷ XXI là thế kỷ của tri thức và văn hóa. Nghệ thuật Gấp giấy là một loại hình nghệ thuật và văn hóa đại chúng. Ai cũng có thể tham gia, gấp theo Mẫu gấp, chỉnh sửa Mẫu gấp và tạo Mẫu gấp của riêng mình. Nhiều nước châu Âu, Mỹ thành lập các Câu lạc bộ Gấp giấy thu hút nhiều người tham gia. Nhiều cuộc thi về Mẫu Gấp giấy được tổ chức trên thế giới. Sách về Nghệ thuật Gấp giấy là loại sách bán chạy.
Đời sống của con người luôn gắn liền với 3 loại hoạt động: i) Hoạt động của con người với con người; ii) Hoạt động của con người với tự nhiên và iii) Hoạt động của con người với vũ trụ, đức tin. Nghệ thuật Gấp giấy dường như chứa đựng cả 3 loại hoạt động đó. Chỉ bằng một phương tiện đơn giản, dễ tìm - một tờ giấy mà Nghệ thuật Gấp giấy có thể hướng ta tới: i) Sự khéo léo và lòng kiên nhẫn qua cách gấp giấy; ii) Sự hòa nhập với thiên nhiên và môi trường sống quanh ta qua các Mẫu Gấp giấy; iii) Phục dựng lại niềm tin và trí tưởng tượng về một thế giới nhiều chiều, qua việc biến tờ giấy - không gian 2 chiều thành mẫu vật không gian nhiều chiều hơn - 3 chiều… (ngược với quá trình đơn giản hóa không gian, biến không gian nhiều chiều thành không gian ít chiều - 2 chiều như màn hình máy tính, bản vẽ). Xét về phương diện này, Nghệ thuật Gấp giấy rất có ích cho trẻ em.
Nghệ thuật Gấp giấy luôn mang lại niềm vui cho mọi người. Vào ngày lễ, người dân một số nước Châu Á thường mua chim, cá về cúng bái, sau đó lại thả về tự nhiên với hy vọng gặp nhiều may mắn trong cuộc sống. Đó là tập tục "Phóng sinh". Tại đây, có nhiều người tin rằng một món quà tặng người thân từ Mẫu Gấp giấy (đặc biệt là Mẫu gấp về các con vật) cũng mang lại nhiều điều may mắn, tốt đẹp như tục "Phóng sinh" vậy.
Nghệ thuật Gấp giấy là nghệ thuật dành cho số đông mọi người, cho mọi lứa tuổi, là loại hình nghệ thuật mà mỗi người có thể tự thưởng thức ngay chính trong quá trình tạo các Mẫu Gấp giấy. Trong Nghệ thuật Gấp giấy, vai trò của người tạo ra Mẫu Gấp giấy - tác giả, dường như ít quan trọng nếu so với nhiều loại hình nghệ thuật khác. Bởi vì, từ Mẫu Gấp giấy đầu tiên, sẽ có rất nhiều Mẫu Gấp giấy khác nhau được tạo nên bởi từng người gấp. Người nào yêu Nghệ thuật Gấp giấy cũng đều thuộc lòng một số Mẫu Gấp giấy và không quan tâm lắm đến ai là người đầu tiên đã tạo nên Mẫu Gấp đó.
Nghệ thuật Gấp giấy khác với Nghệ thuật Cắt, Trổ và Dán giấy. Từ một tờ giấy hình vuông, chỉ bằng các động tác gấp mà tạo thành vô số Mẫu Gấp giấy. Cái vừa đơn giản vừa khó của quy định đó, cái đơn giản cho người mới học và cái khó cho những người đã say mê, lại chính là cái hay, cái độc đáo của Nghệ thuật Gấp giấy. Nhờ đó, Nghệ thuật Gấp giấy trở nên hấp dẫn, có sức sống trường tồn cùng với vô vàn loại hình nghệ thuật dân gian khác.
Dự đoán trên thế giới hiện có khoảng mười ngàn Mẫu Gấp giấy. Trong số đó, Mẫu Gấp giấy truyền thống hay cổ điển có số lượng rất ít, chủ yếu là Mẫu Gấp giấy sáng tạo mới.
Trong Mẫu Gấp giấy sáng tạo mới, số lượng Mẫu Gấp giấy đẹp, được nhiều người ưa thích không nghiều, có lẽ chỉ chiếm khoảng một phần mười trong số đó.
Một Mẫu Gấp giấy đẹp là một Mẫu Gấp, ngoài việc thể hiện được các đặc trưng cơ bản của đối tượng miêu tả; phải đơn giản trong cách gấp do cách gấp có quy luật, rõ ràng; càng ít các bước gấp càng tốt và diện tích giấy được sử dụng hợp lý. Qua đó, giúp cho người gấp giấy dễ ghi nhận để có thể thực hiện tại bất cứ đâu mà không phụ thuộc vào tài liệu hướng dẫn.
2. Nghệ thuật gấp giấy cổ điển và hiện đại
Tương tự như các loại hình nghệ thuật khác, Nghệ thuật Gấp giấy ngày nay cũng chia thành nhiều xu hướng, về cơ bản có 3 xu hướng chính:
- Xu hướng cổ điển với quy định rất chặt chẽ: Mẫu Gấp giấy được tạo nên từ duy nhất một tờ giấy hình vuông, chỉ bằng cách gấp, được làm phong phú thêm chủ yếu bởi chất liệu giấy gấp và màu sắc của hai mặt giấy. Người xưa đã tìm thấy ở đây ý nghĩa: Tờ giấy hình vuông tượng trưng cho "Đất vuông", từ đất sản sinh ra muôn loài, từ tờ giấy vuông gấp ra được vô vàn mẫu gấp về mọi vật. Đương nhiên với quy định nghiêm ngặt như vậy việc tìm ra các Mẫu Gấp giấy mới thật không đơn giản;
- Xu hướng mang tính cải tiến: Mẫu Gấp không cắt, không dán nhưng được tạo nên bởi nhiều tờ giấy hình vuông. Ví dụ như một Mẫu Gấp con voi, phần đầu và thân trước là một tờ giấy hình vuông được ghép với phần thân sau được tạo từ một tờ giấy hình vuông khác. Xu hướng này cũng bao gồm việc sử dụng một tờ giấy gấp nhưng có hình dạng chữ nhật, hình tam giác, hình tròn và các hình khác;
- Xu hướng cách tân: Với mong muốn tạo ra những Mẫu Gấp đa dạng, chi tiết, giống y như thật... nhiều tác giả đã sử dụng kéo cắt tạo ra các nhánh gấp để gấp các con vật có nhiều chân, thậm chí vẽ thêm mắt vào cho giống.
Xu hướng nào cũng có ưu thế của nó, điều quan trọng là được nhiều người chấp nhận. Tuy nhiên, ở đây chỉ trình bày Nghệ thuật Gấp giấy cổ điển.
Cũng phải nói thêm rằng, việc sử dụng các Mẫu Gấp giấy cổ điển kết hợp với loại hình nghệ thuật khác để tạo ra một sản phẩm nghệ thuật mới hoàn toàn là một câu chuyện khác. Hiện tại, Nghệ thuật Gấp giấy là loại hình nghệ thuật có thể tạo ra sản phẩm nghệ thuật mới, thị trường mới và người tiêu dùng mới trong lĩnh vực Công nghiệp Văn hóa.
3. Nghệ thuật gấp giấy Việt Nam
Nhiều quốc gia Châu Á có Nghệ thuật Gấp giấy của riêng mình.
Hiếm người Việt Nam nào lại không biết tạo ra một Mẫu Gấp giấy nào đó. Ngay từ khi học mẫu giáo, trẻ em đã được dạy và biết gấp giấy trong giờ học thủ công, khi trưởng thành thì tự học và truyền lại cho con cháu. Những Mẫu Gấp giấy được nhiều người biết tới là các Mẫu gấp hoa, con chim, thuyền, máy bay...
Với nguyên liệu bằng giấy không bền vững theo thời gian nên các Mẫu Gấp giấy rất nhanh hỏng. Các Mẫu Gấp giấy không thể để lại lâu dài về sau như những sản phẩm bằng vàng, sắt, đá, gốm, gỗ... Mặt khác, việc sao chép lại các Mẫu Gấp giấy rất phức tạp, không thể chỉ có nhìn mà tạo lại được như các mẫu điêu khắc, mà phải có chỉ dẫn theo từng động tác, sai một bước là không thể gấp được. Vì vậy, số lượng Mẫu Gấp giấy mà người xưa sáng tạo ra còn truyền lại đến bây giờ chắc chỉ là một phần rất nhỏ. Đó là các Mẫu Gấp rất đơn giản với ít động tác gấp mà người ta có thể nhớ được. Phần lớn các Mẫu Gấp giấy, đặc biệt là các Mẫu Gấp giấy phức tạp, phải dùng ký hiệu để chỉ dẫn cách gấp, chắc có lẽ đã thất truyền. Trong một câu chuyện của người Nhật, kể về một người thương gia, biết gấp một con nhện có 8 chân và dạy lại cho trẻ. Nhưng đến giờ Mẫu Gấp con nhện 8 chân là rất hiếm.
Việt Nam hiện vẫn lưu truyền Mẫu Gấp giấy “Mũ Ông công" hay "Mũ Ông quan", biểu tượng cho sự "Hòa đồng và Sáng suốt". Tuổi của Mẫu Gấp giấy này có lẽ hàng trăm năm. Mẫu Gấp giấy rất đẹp, cách gấp rất quy luật và đơn giản, ai đã gấp một lần, khó có thể quên, cũng vì thế mà còn tồn tại đến nay. Không có một cuốn sách dạy Gấp giấy nào nêu về Mẫu Gấp giấy này. Có lẽ là của người Việt Nam.
Như nhiều dân tộc khác, người Việt Nam khéo léo, yêu tự nhiên và giàu sức sáng tạo, chắc chắn cũng có Nghệ thuật Gấp giấy đặc sắc của riêng mình.
Mẫu Gấp giấy "Con cò ngồi" dễ nhớ vì chỉ có 9 bước gấp. Nhiều người yêu thích Mẫu này.
Mẫu Gấp giấy "Mũ ông Công" dễ nhớ, chỉ có 12 bước gấp, có lẽ do người Việt tạo ra.
Người ta nói: " Nếu anh là nhà tạo Mẫu Gấp giấy, hãy cho xem Mẫu Con chuồn chuồn, sẽ biết anh là ai." Vì vậy, Mẫu Gấp Con chuồn chuồn luôn được chú ý.
Xem các Mẫu gấp CAPFA tại đây: http://gapgiay.com.vn/mau-capfa
Gapgiay.com.vn